I ove godine je Međunarodni dan nestalih (30. avgust) obeležavan u celom regionu prigodnim manifestacijama. I ove godine su se iznosili podaci da se iz ratova devedesetih s područja bivše Jugoslavije traga za još između 9.733 osobe, koliko ih je na spisku Međunarodnog komiteta Crvenog krsta (MKCK), i 11.323, koliko ih je u Bazi podataka aktivnih slučajeva, kojom upravlja Grupa za nestale osobe za regionalnu saradnju u okviru Berlinskog procesa za zapadni Balkan, među kojima trećina otpada na srpske žrtve (1.495 u RH, 1.646 u BiH i 567 na KiM).
I ove godine iznošeni su i podaci da s područja bivše Jugoslavije iz ratova devedesetih oko 4.000 ekshumiranih posmrtnih ostataka još nije identifikovano (oko 3.000 u BiH, oko 900 u RH i oko 300 na KiM), od kojih se takođe trećina odnosi na srpske žrtve (oko 800 u BiH, oko 400 u RH i oko 100 na KiM), što znači da bi se, kad bi se svi ekshumirani i identifikovali, broj nestalih skoro prepolovio.
Mnogi su razlozi koji utiču da se ekshumirani posmrtni ostaci ne mogu identifikovati. Danas se identifikacija vrši isključivo po DNK metodi, što za uspešnu identifikaciju podrazumeva podudaranje DNK profila izolovanih iz koštanih uzoraka s posmrtnih ostataka i iz krvnih uzoraka njihovih rođaka. S obzirom na veliki broj ekshumiranih, a još neidentifikovanih, iako je iz više od polovine uspešno izolovan DNK profil, logičan zaključak je da veliki broj živih rođaka još nije dao krvne uzorke (ili da iz datih nije bilo moguće izolovati DNK profil), što i jeste najčešći uzrok velikog broja neidentifikovanih među ekshumiranim posmrtnim ostacima.
Ima i slučajeva gde je došlo do podudaranja koštanih i krvnih uzoraka, ali porodice nisu spremne da prihvate za njih bolnu činjenicu da je kraj njihovim nadanjima da je njima neko blizak i mio mrtav, ili ne žele da preuzmu manji deo pronađenog skeleta pa čekaju da se i ostali delovi pronađu i zajedno sahrane.
Ima i slučajeva da su pojedini posmrtni ostaci pogrešno identifikovani klasičnom metodom (prepoznavanjem) pre prelaska na DNK metodu. Da bi se ispravila eventualna pogrešna identifikacija, potrebno je uzeti krvne uzorke i od rođaka svih identifikovanih klasičnom metodom i upoređivanjem njihovih DNK profila sa svim neidentifikovanim ekshumiranim posmrtnim ostacima. U slučaju podudaranja krvnog s koštanim uzorkom iz kvote ekshumiranih, a neidentifikovanih posmrtnih ostataka, sledi reekshumacija, proces koji je i najmučniji, pošto neko ko je, primera radi, pre 20 godina bio ubeđen da je sahranio nekog svog, mora da se suoči s činjenicom da je sahranio nekog drugog i da ponovo krene u potragu za članom svoje porodice.
Ima i slučajeva gde su posmrtni ostaci fizički uništeni, u kojima je izvesno da je identifikacija nemoguća po bilo kojoj metodi, o kojima se vrlo malo govori, uključujući i struku i javnost. Kroz nekoliko slučajeva iz prakse „Veritasa” u nastavku ću pojasniti ovaj fenomen.
Srbin Nikola Plavljanić (1930) iz Komagovine, kod Kostajnice na Baniji, zarobljen je od hrvatske vojske 7. avgusta 1995. za vreme akcije „Oluja” i odveden u sisački zatvor, odakle je ubrzo prebačen u zatvorsku bolnici u Vinogradskoj ulici u Zagrebu, gde je i registrovan od strane delegata MKCK, a tu je i umro 20. septembra iste godine, prema službenoj verziji, od srčanog udara.
Odeljenje pravnih poslova Uprave groblja na zagrebačkom Mirogoju dopisom od 1. februara 2013. obaveštava Nikolinog sina Jovu da mu je otac umro 20. septembra 1995. u zatvorskoj bolnici u Zagrebu od srčanog udara, te da su njegovi posmrtni ostaci, s posmrtnim ostacima još 17 osoba umrlih između 16. novembra 1994. i 30. decembra 1996, Upravi groblja dostavljeni radi kremiranja i ukopa, koji su i obavljeni 21. jula 1997, a da je 2010, zbog potrebe gradnje puta, urna premeštena u zajedničku grobnicu/kosturnicu na groblju Miroševac.
Kad je sin zatražio da mu dostave očevu urnu, odgovorili su mu da se posmrtni ostaci njegovog oca (urna s pepelom) ne nalaze u tzv. porodičnom grobu (jer ukop nisu platili i organizovali članovi porodice), već u tzv. skupnom grobu, te da ih više nije moguće ekshumirati radi prenosa i ukopa u drugo grobno mesto.
Lično sam video hrvatski dokument u kojem se navodi da je 28. novembra 1991. godine iz mesta Bujavica kod Lipika u zapadnoj Slavoniji u Zavod za sudsku medicinu u Zagreb dovezeno 12 posmrtnih ostataka, od kojih je šest identifikovano, a ostali su kremirani 2. januara 1992. godine na Mirogoju i takođe pokopani u zajedničku grobnicu.
Video sam i hrvatski dokument u kojem piše da je 17. januara 1992. godine osam N. N. posmrtnih ostataka s Pakračke Poljane obrađeno u Zavodu za sudsku medicinu u Zagrebu i da su, na zahtev sanitarnog inspektora grada Zagreba, kremirani i sahranjeni u zajedničku grobnicu.
Velika je verovatnoća da su u svim navedenim slučajevima kremirani posmrtni ostaci takođe srpskih žrtava.
Iz izjave relevantnog svedoka poznato nam je da su kremirani posmrtni ostaci šest srpskih žrtava iz sela Glibodol kod Otočca u Lici, koji su stradali u decembru 1991. i da su njihove urne vraćene u to selo, ali da je porodica preuzela samo urnu Vlade Cvjetićanina, a druge urne da su ostale u seoskoj crkvi u selu Zalužnica, jer porodice nisu htele ili mogle da ih preuzmu.
„Veritas” raspolaže i fotografijom snimljenom u okolini Gračaca u Lici u vreme „Oluje”, na kojoj se vide ostaci izgorelog tela u štaglju koje se prepoznaje po tamnijim obrisima u gomili pepela, kao i fotografijom snimljenom u isto vreme na području Slunja na Kordunu, na kojoj se vidi ugljenisani skelet čoveka kako leži na usijanom gvozdenom krevetu, koji će se svakog časa pretvoriti u pepeo.
„Veritas” raspolaže i izjavom s Ukrajinskog osmatračkog punkta iz kontingenta Unprofora, smeštenog negde na Baniji, od 17. avgusta 1995, u kojoj se navodi da su videli kad su pripadnici hrvatske vojske zarobljenog srpskog vojnika streljali, a zatim polili nekom tečnošću i zapalili, dok je na mestu paljenja ostala šaka pepela, koju će oduvati prvi vetar ili saprati prva kiša.
U svim navedenim slučajevima, bez obzira na to da li su tela kremirana u kontrolisanim uslovima ili su spaljena na terenu na neki od opisanih načina, potraga za posmrtnim ostacima unapred je osuđena na neuspeh. I kad bi porodica dobila urnu s pepelom, nema mogućnosti da se iz pepela izoluje DNK profil.
Nikola Plavljanić još se vodi na svim listama nestalih osoba. Verovatno su na tim listama i neke druge osobe čiji su posmrtni ostaci fizički uništeni na jedan od opisanih načina, ali njihovi rođaci to još ne znaju.
Nedavno sam pitao Nikolinog sina Jovu da li, kad mu je poznata sudbina očevih posmrtnih ostataka, želi da obustavi potragu za ocem (što se radi popunjavanjem izjave o zatvaranju predmeta kod nadležnog Crvenog krsta). Odgovorio mi je da ne namerava da ga zatvori zato što nije zadovoljan odgovorima koje je dobio iz Hrvatske, jer on, bez obzira na to šta je napisano u hrvatskom dokumentu, i dalje insistira da mu se predaju posmrtni ostaci njegovog oca, makar to bio i pepeo. Tim više insistira da slučaj njegovog oca i dalje ostane otvoren jer raspolaže izjavom jednog zarobljenog Srbina, koji je bio u istom zatvoru s njegovim ocem, da mu je otac bio maltretiran u sisačkom zatvoru i da bi to mogao da bude uzrok njegove smrti pre nego onaj naveden po službenoj verziji.
Potragu za svojim ocem ne želi da zatvori jer je uveren da to ne bi ni u kojem slučaju pomoglo, pospešilo ili ubrzalo potragu za ostalim osobama koje su kremirane kad i njegov otac. Pošto nisam imao valjani protivargument, saglasio sam se s ovim Jovinim stavom.
Porodice nestalih osoba imaju pravo da saznaju istinu o sudbini svojih najmilijih, društvo ima pravnu i moralnu obavezu da im pomogne u njihovom traganju. To je moguće samo uz aktivnu saradnju porodica nestalih s nadležnim organizacijama i institucijama.
Međunarodni dan nestalih je prilika i da se javnost podseti na patnju i bol porodica nestalih, ali i poziv porodicama da izvrše i svoju obavezu – otvore zahtev za traženje i daju krv za DNK, bez čega nema uspešne potrage.
Dokumentaciono-informativni centar „Veritas”
Prilozi objavljeni u rubrici „Pogledi” odražavaju stavove autora, ne uvek i uređivačku politiku lista