NAUČNI skup “Srpska književna kritika 20. veka” koji je počeo juče i trajaće i danas u SANU, okupio je 29 istaknutih književnih znalaca i tumača.
Jovan Delić, Foto SANU
Besedeći na temu “Srpska moderna i književna kritika”, Jovan Delić je rekao:
– U prvih dvadeset godina dvadesetoga vijeka snažno je djelovala izuzetno sinhronizovana intelektualna energija kritičara, pisaca i naučnika na njegovanju srpskog književnog jezika, odnosno “beogradskog stila”, i književne kulture. Ne zna se da li je ljepše pisao Milutin Milanković ili Bogdan Popović, Jovan Cvijić ili Aleksandar Belić, Vladimir Ćorović ili Jovan Skerlić, Tihomir Đorđević ili Ljubomir Stojanović. Takva sinhronizacija intelektualne energije oko književnog jezika, književnosti i kulture nikada nije postojala i teško da će postojati. Slobodan Jovanović je bio obrazac “beogradskog stila”.
Danas je, po njegovim rečima, stvoren mit metajezika i u kritici, i u književnoj misli, i u lingvistici…
– Da ostale nauke ne pominjemo. Bojati se da su se i humanističke discipline jezički udaljile od čovjeka, što u moderni nije bio slučaj. Zato je bilo prirodno da naučnici ulaze u polje književne kritike. Duboko smo uvjereni da kritiku ne treba pisati za posvećene, tako da je ne razumiju ni pisci ni čitaoci. Time kritika gubi svoju osnovnu funkciju, otvarajući prostor za mistifikacije i “prodaju magle” – rekao je Delić.
Marko Nedić, Foto SANU
O kritici i obrascima kulture sredinom 20. veka govorio je Petar Pijanović, koji je svoje izlaganje zaključio:
– Sredinom XX veka kod nas je kulturni model proisticao iz političkog obrasca, odnosno iz vladajuće kulturne ideologije. Kao ukupna književnost, i književna kritika tada je u značajnoj meri bila dogmatska i izraz političkog i kulturnog modela. U tome su posebnog udela imali predratni kritičari sa književne levice Milan Bogdanović, koji je tada podržavao ne samo socijalnu literaturu, već i moderne pisce, dok je drugi bio Velibor Gligorić. Istu književno-kritičku liniju usvojili su i društveno važni književni aparatčici i ideolozi Milovan Đilas i Radovan Zogović. Uz još neke mlađe kritičare, sledbenici iste kritičke struje postali su Predrag Palavestra i Miloš Bandić. Na drugoj strani, takođe pod skutom Komunističke partije, potom Saveza komunista, stajali su u književnoj misli i kritici liberalniji Marko Ristić, afirmisan još u međuratno vreme kao čelnik nadrealizma, te mladi Zoran Mišić, Radomir Konstantinović, Borislav Mihajlović Mihiz, Petar Džadžić i Sveta Lukić. Njihovi tekstovi u ona vremena nisu samo unosili svežinu i novu modernost u našu dogmatsku kritiku, već su, uz sve lične razlike, bili znak postepenog osvajanja stvaralačkih sloboda. Ovo je utoliko važnije kada se zna da je to bilo izrazito autoritarno doba iza koga je, kao tamno nasleđe, ostajala agit-prop kultura i socijalistički realizam.
Srpska književna kritika između dva svetska rata bila je tema izlaganja Marka Nedića.
– Kritički i esejistički tekstovi srpskih pisaca u međuratnom vremenu, njihovi programski manifesti, proglasi, teorijski radovi, sporovi i polemike od istog su značaja, a u izvesnim slučajevima i od znatno većeg od kritičkih tekstova tadašnjih profesionalnih književnih kritičara. Ako se izuzme kritička praksa pojedinih tadašnjih kritičara po vokaciji, koji su se u književnosti aktivnije oglasili neposredno po završetku rata, najznačajniji, najdinamičniji i najuticajniji kritički tekstovi poticali su upravo od samih pisaca. Oni su u tom vremenu neuporedivo više i sudbonosnije od profesionalnih kritičara, pogotovo onih koji su u dnevnim novinama i listovima prikazivali nove knjige, bili postavljeni pred problem novog izraza i zato su svoj doživljaj književnosti mogli i morali formulisati u kritičkom, esejističkom i autopoetičkom obliku. Njihova kritička aktivnost se, po prirodi njihovih stvaralačkih opredeljenja, najneposrednije odnosila na njihovo vlastito književno delo i na delo pisaca njihove poetičke generacije. Ona je ispoljavana ne samo u autopoetičkim i esejističkim tekstovima, nego i u kritici u užem smislu, u prikazima novih knjiga, komentarima, izjavama o novim delima i književnim imenima – naglasio je Nedić.
U izlaganju pod nazivom “Branko Lazarević čita ranu prozu Miloša Crnjanskog” Slobodan Vladušić je pokazao da Lazarević nikako nije mogao da prihvati kinematografski stil “Dnevnika o Čarnojeviću”, zato što taj stil pripovedanja sugeriše nedovršenost događaja o kojima se pripoveda.
– Postavlja se pitanje: zašto Lazareviću toliko smeta to osećanje nedovršenosti? Po mom mišljenju, to je zato što je srpska građanska elita, a Lazarević je njen punopravni član, posle Prvog svetskog rata poverovala u kraj istorije, što je posledica političkog ispunjena Kosovskog zaveta (oslobođenje Kosova i Stare Srbije), te ujedinjenja južnoslovenskih naroda u Kraljevinu SHS. Kinematografski stil Crnjanskove rane proze podsećao ih je, međutim, da ništa nije gotovo i da istorija, kao sudište naroda, nije prestala da radi svoj posao. Oni su to upozorenje nažalost odbacili. Istorija to nije oprostila ni njima, a ni srpskom narodu, kojeg je pre Velikog rata ta elita predvodila, a koga je, posle rata, čini mi se, olako zaboravila.
Foto SANU
Jug Srbije
Navedeni pogled na prve književnokritičke priloge objavljene na jugu Srbije krajem HIH i početkom HH vijeka, ukazuje na važnu činjenicu da je konstituisanje žanra književne kritike na ovim srpskim prostorima bilo najprije zakasnilo, a zatim se odigravalo ubrzano i stihijski nepredvidivo, ali da je za to kratko vrijeme od desetak ili petnaestak godina, naročito u listu Gradina (1900-1901), zahvaljujući prije svega saradnicima poput Ljubomira Jovanovića, Jeremije Živanovića i Andre Gavrilovića, dostiglo približan nivo kakav je tadašnja književna kritika uglavnom imala u časopisima koji su izlazili u Beogradu, Novom Sadu, Sarajevu, Dubrovniku, na Cetinju ili u Mostaru. To je svakako dragocjena činjenica, ali je zabrinjavajuće to što je nakon gašenja Gradine, došlo do ozbiljnog zastoja u razvoju književne periodike na jugu Srbije, pa samim tim i književne kritike, praktično sve do sredine HH vijeka, te pokretanja književnog časopisa Gledišta (1953) – istakao je Goran Maksimović.