Notorna je činjenica da su od septembra 1944. pa do februara 1945. nosioci staljinističko-titoističke vlasti brutalno lišili života na desetine hiljada žitelja Srbije i njene prestonice i to pretežno bez suda i osude
Ovih dana se navršava 80 godina od početka pohoda glavnine snaga tzv. Narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ), na „Mihailovićevu Srbiju“ za koju se može reći da je, od pada Užičke republike 1941. godine do septembra 1944, postojala i opstajala kao svojevrsna srpska Vandeja[1], odn. epicentar srpske kontrarevolucije i monarhizma u okupiranoj Kraljevini Jugoslaviji. Tokom zbivanja vezanih za taj pohod došlo je do unapred koncipiranog i isplaniranog udruženog zločinačkog poduhvata kojim je, po direktivi rukovodstva Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) na čelu sa Josipom Brozom, izvršen masovni zločin nad žiteljima Srbije od strane specijalnih jedinica partizanske vojske, tj. pripadnika zloglasnog „Odeljenja za zaštitu naroda“ (OZNA). Proces učvršćivanja komunističke vlasti i nametanja autoritarnog kominternovsko-staljinističkog poretka u Srbiji karakterisala je primena tzv. „divljih čišćenja“ kojim je od septembra 1944. do februara 1945, uglavnom bez suda i osude, lišeno života najmanje 60.000 civila oba pola i različitog uzrasta. Treba pritom imati u vidu da je tada NOVJ, a od samog svog osnivanja, bila takva oružana sila koja je po svom statusu bila ništa drugo do jedna paravojna formacija. Ona nije bila vojna sila neke legitimne, međunarodno priznate države već je, de facto, predstavljala partijsku oružanu silu KPJ koja je, kao filijala Kominterne, imala svojstvo agenture stranih interesa što se nedvosmisleno može prepoznati po tragovima njene političke i subverzivno-terorističke delatnosti u predratnom periodu Kraljevine Jugoslavije. Može se reći da je svoj legalitet i legitimitet NOVJ stekla tek 7. marta 1945. godine formiranjem „Privremene narodne vlade Demokratske Federativne Jugoslavije“, a na osnovu ranije postignutih sporazuma Tito-Šubašić (Viški sporazum, 16. juna 1944. i Beogradski sporazum, 1. novembra 1944).
Pomenuto obezglavljenje Srbije 1944-45. godine došlo je kao kulminacija jedne planski sprovođene terorističko-zločinačke aktivnosti vrha KPJ koja se na celoj teritoriji okupirane Kraljevine Jugoslavije, od samog izbijanja građanskog rata 1941. godine, konstantno manifestovala u vidu tzv. „levih skretanja“ i/ili primene tzv. „druge faze revolucije“ koja je imala za cilj iskorenjivanje političkih neistomišljenika u srpskom narodu i to metodom pojedinačnih i/ili masovnih fizičkih likvidacija. Samo tokom prve ratne godine komunisti su u Srbiji mimo borbe likvidirali oko 800-1.000 civila i ratnih zarobljenika rivalskog Ravnogorskog pokreta. Prema istraživanjima naučnog saradnika u Institutu za savremenu istoriju u Beogradu dr Nemanje Devića, prvu fazu revolucionarnog terora u Srbiji (jul-oktobar 1941) „karakterisale su pojedinačne i retke grupne likvidacije ideoloških i političkih neistomišljenika, uglavnom predstavnika lokalnih vlasti i žandarma, osoba koje su komunisti označili kao „petokolonaše“. Druga faza je trajala tokom oktobra i novembra 1941. godine u oslobođenim gradovima (posebno Užicu i Čačku), gde su komunisti nastojali i da likvidacije protivnika, u koje su sada u većem broju bili uključeni i „kulaci“, antikomunisti i pripadnici rivalskog Ravnogorskog pokreta, potvrde presudama prvih tzv. narodnih sudova i revolucionarnih organa vlasti. U obe faze revolucionarnog terora, na teritoriji Srbije likvidirano je van borbenih dejstava po nekoliko stotina – ukupno oko 800-1.000 ljudi“ – i dalje (ovde).
Od sloma tzv. Užičke republike i povlačenja ostataka partizanskih snaga i njihove vrhovne komande iz Srbije u kasnu jesen 1941. godine pa sve do avgusta 1944. njihovo prisustvo na terenu i ratne aktivnosti bile su, sticajem ratnih okolnosti, uglavnom ograničene na teritoriju tzv. Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Povratak u Srbiju bio im je jako otežan, ako ne i sasvim onemogućen stabilizacijom situacije koja je nastala upravo kao rezultat njihovog proterivanja iz nje. Mihailović je do daljnjeg potpuno isključio pokretanje novog otvorenog ustanka u Srbiji. Civilne žrtve tokom ustanka u leto i jesen 1941. bile su ogromne i, ako se izuzme stradanje Jevreja, bez premca u čitavoj okupiranoj Evropi. Cena koja je plaćena tolikim životima civilnog stanovništva bila je previsoka. Dalju otvorenu borbu protiv okupatora video je isključivo u perspektivi sasvim jasno određenih vojnih operacija koje bi, u kontekstu neposredne koordinacije sa savezničkim vojnim snagama, imale za cilj konačno oslobađanje zemlje. Dok god neprijatelj ne bude slabiji, a saveznici bliži, Jugoslovenska Vojska u Otadžbini (JVuO) trebalo je da nastavi svoje delovanje u vidu jedne ilegalne organizacije čije bi se akcije isključivo svodile na prikupljanje informacija značajnih po savezničke ratne planove, na povremene gerilsko-diverzantske aktivnosti protiv okupatora i na sprečavanje svake neodgovorne i zločinačke aktivnosti komunista. Problem očuvanja biološke supstance srpskog naroda postao je najznačajniji aspekt ravnogorske vojnopolitičke strategije i sve dalje akcije JVuO morale su sa time da se usklade.
Gradske celine u Srbiji bile su pod vlašću okupatora (Nemaca i Bugara) i/ili Nedićeve domaće uprave dok je selo, po pravilu, bilo pod kontrolom Mihailovićevih vojnočetničkih odreda, odn. Jugoslovenske Vojske u Otadžbini koja je imala veliki ugled u stanovništvu i uživala prećutnu podršku većine pripadnika Nedićevih oružanih snaga i njegove državne administracije. Iako je ne retko, u okviru nemačkih akcija čišćenja terena od pripadnika JVuO (npr. operacija „Morgenluft“ jula 1943. na obroncima Suvobora, Maljena i Medvednika) dolazilo do oružanih borbi između jedinica JVuO i oružanih odreda Nedićeve domaće uprave (koji su bili pod nemačkom komandom), postojalo je obostrano razumevanje da treba izbegavati međusobne sukobe i usmeravati aktivnosti ka eliminaciji komunističkog uticaja u Srbiji. Time je uspešno sprečavan svaki eventualni pokušaj nekog značajnijeg povratka partizana na prostore Srbije čime je obezbeđeno očuvanje javnog reda i mira u zemlji. To je dovelo do ublažavanja okupacionog režima i omogućilo stanovništvu većeg dela Srbije da na jedan duži vremenski period (sve do avgusta 1944) živi u zavetrini velikog svetskog sukoba i da u najvećoj meri bude pošteđeno onakvih represalija kakvim je, zbog energične ustaničke aktivnosti, bilo izloženo tokom 1941. Shodno rečenom, moglo bi se reći da je najveći deo Srbije i pre prodora NOVJ na njenu teritoriju 1944. već jedno duže vreme bio praktično oslobođen od Nemaca.
„Mihailovićeva Srbija“ je bila i ostala trn u oku vojnopolitičkom rukovodstvu NOVJ, jer je sprovođenje revolucije i osvajanje vlasti u Kraljevini Jugoslaviji nakon odlaska Nemaca bilo nemoguće bez sloma JVuO. Potčinjenje „Mihailovićeve Srbije“ kao centra kontrarevolucije postaje glavni vojnopolitički cilj rukovodstva KPJ tokom druge polovine leta 1944. godine kada su se jedinice sovjetske Crvene armije već sasvim približile severoistočnim granicama okupirane Srbije, a Nemci otpočinjali izvlačenje svojih snaga iz Grčke i sa Balkana preko komunikacije Solun-Beograd-Beč. Pošto je bilo jasno da se bez Sovjeta ne može preuzeti vlast u Beogradu i Srbiji, što je bio preduslov za ostvarenje pobede revolucije, Vrhovni štab NOVJ je doneo odluku da partizanske jedinice izvrše prodor u Srbiju i tako uspostave operativni kontakt sa „Rusima“. Josip Broz i njegovi neposredni saradnici bili su u potpunosti svesni činjenice da ogromna većina stanovništva u Srbiji i dalje podržava generala Dražu Mihailovića i njegov Ravnogorski pokret koji je u očima komunista sve vreme bio i ostao jedina stvarna prepreka za osvajanje vlasti. Prodorom u Srbiju JVuO-u je trebalo naneti odlučujući udarac od kojeg se nikada neće oporaviti. „Srbija nema čemu da se nada. Za nju neće biti milosti“ (iz Brozovog govora novembra 1944. na Banjici); „Mi se u Srbiji moramo ponašati kao u zemlji koju smo okupirali“ (beleži Brozov biograf Dušan Bilandžić njegovu izjavu na sednici Politbiroa KP, 30. oktobra 1944. u Beogradu).
Tokom proleća 1944. borbene aktivnosti partizanskih snaga u tzv. NDH su već neko vreme gotovo sasvim utihnule. Pošto su Nemci u svetlu očekivanog otvaranja novog evropskog fronta, odn. mogućeg angloameričkog iskrcavanja na Balkanu, preduzeli niz vojnih akcija u cilju uspostavljanja potpune kontrole nad vitalnim komunikacijama na Balkanu, partizanski odredi su bili prisiljeni da se povuku u strateški potpuno beznačajne oblasti gde njihovo prisustvo nije predstavljalo nikakvu opasnost po Nemce. Međutim, u okviru dobro pripremljene operacije da se uništi Vrhovni štab NOVJ, izvršen je 25. maja 1944. godine vazdušni desant na Drvar u kojem je tada boravio Josip Broz-Tito sa partizanskim Vrhovnim štabom. I Broz i članovi Vrhovnog štaba sa savezničkim oficirima za vezu su u poslednjem trenutku uspeli da umaknu pripadnicima nemačkih elitnih vazdušno-desantnih jedinica i da se evakuišu 3. juna 1944. godine specijalnim sovjetskim avionom tipa „Dakota“ u luku Bari (na jadranskoj obali Italije), koja je već neko vreme bila u rukama zapadnih saveznika. Odatle su prebačeni britanskim razaračem na ostrvo Vis koje je formalno bilo deo jugoslovenske teritorije, a na kojem je već neko vreme bila locirana jedna jaka britanska pomorsko-vazduhoplovna baza. Sovjetske jedinice Crvene armije su 6. septembra 1944. godine stigle do samih granica Jugoslavije što je Broz procenio kao pravi momenat za sprovođenje poslednje, pobedničke, faze građanskog rata. U strogoj tajnosti, tokom noći 21. septembra 1944. godine, napustio je ostrvo Vis opet jednim sovjetskim avionom i njime odleteo direktno u štab sovjetskog maršala Tolbuhina u Rumuniji. Odatle je prebačen u Moskvu na sastanak sa Staljinom nakon kojeg je, 28. septembra 1944. godine, objavljeno da je Vrhovna komanda NOVJ dala dozvolu sovjetskim jedinicama da pređu na jugoslovensku teritoriju radi nastavljanja vojnih operacija protiv Nemaca na ovom delu Istočnog fronta. Tom prilikom je dogovoreno da će u onim delovima Jugoslavije koji budu oslobođeni ratnim dejstvima Crvene armije civilna uprava biti predata u ruke „Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije“. Broz je time obezbedio potpuno preuzimanje vlasti u Srbiji koja je još od pada tzv. Užičke republike 1941. godine neprekidno bila u zoni uticaja isključivo Ravnogorskog pokreta.
Napadi partizana na Mihailovićeve snage u Srbiji počeli su još u avgustu. Mihailović je skoncentrisao svoje snage na Zapadnoj Moravi kako bi pokušao da zaustavi njihov prodor. Prvog septembra 1944. godine objavio je opštu mobilizaciju kojoj se odazvao značajan broj vojnika i oficira Nedićeve Srpske državne straže zajedno sa nekoliko desetina hiljada vojnih obveznika u Srbiji. Pošto Ravnogorski pokret nije raspolagao većim rezervama naoružanja i vojne opreme, znatan broj rezervista je gotovo odmah demobilisan i vraćen svojim kućama. U Srbiji je zavladala vrlo konfuzna situacija. Naime, Sovjeti su prvobitno sarađivali i sa partizanima i sa četnicima, a dojučerašnji okupatori – Bugari, sada su dejstvovali protiv Nemaca i četnika u svojstvu sovjetskih i partizanskih saveznika. Sa svoje strane, četnici su se našli na udaru brojnih neprijatelja i to partizana, čija je glavnina samostalno vršila prodor sa jugozapada, zatim Bugara i, naravno, Nemaca koji su pokušavali da se probiju ka severozapadu. Ne mogavši da izdrži frontalnu borbu sa neuporedivo nadmoćnijim neprijateljima koji su ga pritiskali sa svih strana, general Mihailović je doneo odluku da se vrati na gerilski način ratovanja. Da bi izbegao uzaludno prolivanje krvi, demobilisao je većinu svojih saboraca i naredio da se napuste gradovi i sela koje su četnici sami oslobodili od Nemaca. Kruševac su, recimo, samostalno oslobodile vojnočetničke jedinice potpukovnika Dragutina Keserovića. Oktobra 1944. godine, Mihailović je bio primoran da napusti Srbiju i da se sa onim snagama koje su mu preostale povuče u Bosnu gde ih je, nedugo zatim, zadesila prava Golgota nakon što je NOVJ učvrstila svoj položaj u Srbiji.
Glavnina partizanskih jedinica se u međuvremenu skoncentrisala na zauzimanje Beograda i to kao podrška motorizovanim i raketnim jedinicama Crvene armije. Nakon oslobođenja Beograda i ostatka Srbije od Nemaca uspostavljanje „narodne vlasti“ pratio je brutalan obračun OZNE sa bivšim pripadnicima suparničkog pokreta otpora – Jugoslovenske vojske u Otadžbini i njihovim simpatizerima. Ništa bolje nisu prošli ni bivši pripadnici Nedićeve domaće uprave, ali i nebrojeni nosioci kulturnog, političkog i javnog života u okupiranoj Srbiji. Ljudi su hapšeni i fizički likvidirani najčešće prema unapred pripremljenim spiskovima, uglavnom nakon teškog zlostavljanja, u tajnosti, noću, bez prethodno sprovedenog sudskog postupka ili, ređe, na osnovu odluka prekih vojnih sudova. Svi zajedno diskvalifikovani su kao neprijatelji Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP-a), saradnici okupatora, reakcija, ili narodni neprijatelji i domaći izdajnici. U tom naletu masovnih likvidacija „klasnih neprijatelja revolucije“, na desetine hiljada žitelja oba pola i različitog uzrasta, pretežno pripadnika tadašnje građanske elite Srbije – profesora, studenata. učitelja, đaka, sveštenika, advokata, slikara, glumaca, novinara, državnih činovnika, bivših oficira i žandara, seljaka, trgovaca i zanatlija – bukvalno je pobijeno, oteta im je imovina, a stotinama hiljada članova njihovih unesrećenih porodica su dugo zatim, a mnogima i trajno, sistematski uskraćivana najosnovnija građanska i ljudska prava. Među žrtvama je bilo čak i poštara, jer je važila naredba da se sva uniformisana lica odmah likvidiraju. Tokom kratkog aktivnog rada (2009-2014) Državne komisije za tajne grobnice Vlade Republike Srbije i naknadnih istraživanja stručnjaka Instituta za savremenu istoriju u Beogradu, u Srbiji je evidentirano, i to uglavnom na osnovu sačuvanih spiskova streljanih i terenskih istraživanja, preko 59.000 žrtava revolucionarnog komunističkog terora i preko 210 lokacija tajnih masovnih grobnica koje su nastale između septembra 1944. i februara 1945. godine. Procenjuje se da bi konačan broj žrtava za taj period mogao iznositi između 75.000 i 80.000. Treba spomenuti i to da je paralelno sa procesom masovne fizičke likvidacije klasnog neprijatelja, OZNA podsticala stanovništvo Srbije na međusobno prisluškivanje, klevetanje i potkazivanje i time smišljeno unosila u narod mučni osećaj nepoverenja, opšte nesigurnosti i straha.
Približava se osamdeseta godišnjica oslobođenja Beograda od nemačke okupacije tokom Drugog svetskog rata. Teško je nadati se da će se sada, nakon višedecenijskog zaglušujućeg muka srpske javnosti u vezi sa revolucionarnim terorom iz 40-ih godina prošlog veka, nešto u tom pogledu promeniti. Notorna je činjenica da su još od septembra 1944. pa sve do februara 1945. nosioci staljinističko-titoističke vlasti brutalno lišili života na desetine hiljada žitelja Srbije i njene prestonice i to pretežno bez suda i osude. To nekako i dalje uporno izmiče pažnji nadležnih predstavnika naših državnih institucija kao i glasnogovornika brojnih domaćih nevladinih organizacija koje se bave promocijom i zaštitom ljudskih prava. Izmiče im izgleda i činjenica da je „oslobođena“ Srbija de facto utemeljena nad rekama krvi jednog poražavajuće velikog broja naših sunarodnika, a da se od tog strašnog nad njima sprovedenog zločina niko od gore navedenih činilaca ni do dan danas nije javno ogradio ili izvinio, a kamoli da je neko odgovarao za počinjena zlodela. Na kraju, ali ne i najmanje važno, izmiče im i činjenica da se upornim ignorisanjem neosuđenog zločinačkog nasilja ovakvih razmera, u organizmu bilo kog društva konstantno obnavlja neka vrsta pritajenog maligniteta koji se periodično aktivira i u različitim toksičnim oblicima izbija na površinu sa neminovno dramatičnim posledicama po sve. Toga smo svakako bili svedoci tokom 90-ih godina prošlog veka na zgarištu Brozove Jugoslavije, a mučno iskustvo i dalje tinjajućeg nasilja na gotovo svim nivoima našeg društva svakako nam ni danas nije strano.
[1] Vandeja je pokrajina u Francuskoj poznata po rojalističkoj pobuni u toku revolucije 1793-96. Postala je simbol kontrarevolucije i monarhizma koji se oslanjao na sveštenstvo i seljaštvo.
Autor: Petar V. Šerović
