USTAV je izražavao federativno uređenje države. Njime su nadležnosti savezne države bile precizno određene (spoljna politika, saobraćaj, narodna odbrana, privredni život) dok je ustavima „narodnih republika” ostavljeno da „razrade i određenije izgrade organizaciju, odnose i rad svojih organa državne vlasti…”.
VLAST Moša Pijade i Aleksandar Ranković u Skupštini, Foto Stevan Kragujević
Edvard Kardelj je u svome obrazloženju nacrta ustava sa ponosom i megalomanijom isticao da „naša federacija predstavlja jedan novi i svojstveni tip savezne države” čija je suština „u težnji da obezbedi suverenost narodnih republika i čvrsto jedinstvo FNRJ”.
Pravo na samoopredeljenje (ujedinjenje do otcepljenja) Nacrt ustava FNRJ koji je izradila Komisija, nije predviđao. O tom pitanju se raspravljalo na sednicama Ustavotvorne skupštine (skupštinski odbori i oba doma Skupštine) i debatovalo u javnoj raspravi. Uz strah da pravo na samoopredeljenje može biti iskorišćeno od neprijatelja jugoslovenske federacije (separatističke snage) postojao je i osećaj da ono predstavlja tekovinu rata, garant ravnopravnosti naroda, potvrdu da jugoslovenski narodi raspolažu svojom sudbinom.
Činjenica da je pravo na samoopredeljenje bilo predviđeno u odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a, da je činilo suštinu Atlantske povelje i da je otvaralo mogućnost da u „skorijem vremenu”, „bez straha” i neki drugi narodi reše „da se prisajedine Federativnoj narodnoj republici Jugoslaviji”, presudno je uticala na njegovo unošenje u Ustav FNRJ. Tim činom demonstrirano je ubeđenje jugoslovenskih komunista da jedino „nenarodni režimi” mogu generirati separatizam.
Kao važan argument Moša Pijade je isticao da narodna vlast nema razloga da se plaši „srpskog naroda koji je Pijemont jugoslovenske ideje i srce Jugoslavije”, „hrvatskog naroda koji oduvek vodi borbu za federalizam i republiku”, „slovenačkog naroda koji bi bez zajedničkog života sa ostalim narodima Jugoslavije bio porobljen ili večito u opasnosti od severnih i zapadnih suseda”, „naroda Bosne i Hercegovine koji je krvno i ekonomski vezan sa srpskim i hrvatskim narodom”, „crnogorskog naroda koji po svom položaju ne može živeti bez ostalih naroda Jugoslavije”, „makedonskog naroda koji je prvi put dobio svoju nacionalnu slobodu u okviru nove Jugoslavije”.
USTAV koji je 31. januara 1946. godine proglasila Ustavotvorna skupština (bez glasova protiv i uzdržanih) bio je završni akt u procesu oblikovanja nove jugoslovenske države.
Po tom pravnom aktu Federativna Narodna Republika Jugoslavija je definisana kao „savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda koji su slobodno izrazili svoju volju da ostanu ujedinjeni u Jugoslaviji”. Drugi član Ustava je potvrdio da FNRJ sačinjava 6 narodnih republika (Srbija, Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Crna Gora) posebno apostrofirajući da „Narodna Republika Srbija ima u svom sastavu Autonomnu Pokrajinu Vojvodinu i Autonomnu Kosovsko metohijsku Oblast”. Ustav je proglasio suverenitet naroda i ustavno-skupštinski sistem vlasti.
Osnovicu vlasti činila su neposredno birana predstavnička tela dok su svi ostali organi proisticali iz njih i njima bili odgovorni. U ustavnom aktu bio je politički prenaglašen suverenitet federalnih jedinica mada su one, suštinski, ustupale bitan deo svoje suverenosti saveznoj državi. Tim stavom dodatno je isticana nacionalna emancipacija jugoslovenskih naroda. Federalne jedinice su imale svoju teritoriju, institucije, pravo da samostalno donesu republičke ustave saglasne sa saveznim Ustavom, spoljne oznake državnosti (naziv, grb, zastava). […]
Ustav je predvićao da savezno zakonodavstvo važi na čitavoj teritoriji FNRJ. Time je dodatno afirmisano „jedinstvo vlasti”. U slučaju da postoji razmimoilaženje izmeću saveznih i republičkih zakona primenjivalo se savezno zakonodavstvo. Teritoriju FNRJ kao „jedinstveno državno i privredno područje” činile su teritorije njenih republika.
Ustav je predviđao slobodan promet robe izmeću republika bez mogućnosti da zakonima republika on može biti ograničen. Državljanstvo je bilo jedinstveno za celu FNRJ.
Ustav je vrhovnim organom državne vlasti u FNRJ označio Narodnu skupštinu. Najviši organi državne vlasti u narodnim republikama bile su Narodne skupštine republika.
Narodna skupština FNRJ označena je nosiocem „narodnog i državnog suvereniteta” i zadužena da vrši „sva ona prava koja pripadaju FNRJ”. Savezna skupština je bila sastavljena iz dva doma — Saveznog veća i Veća naroda. Narodna skupština FNRJ je vršila zakonodavnu vlast u poslovima iz nadležnosti savezne države. Skupštine republika vršile su suverena prava republika na osnovu Ustava republike u saglasnosti sa Ustavom FNRJ i imale isključivu zakonodavnu vlast na teritoriji repu-blike. Najviši izvršni i naredbodavni organ državne vlasti FNRJ bila je Savezna vlada… Ovlašćenja koja je Ustav davao saveznim organima bila su neuporedivo veća u odnosu na ona koja su imale adekvatne institucije u republikama. Time je i uloga saveznih organa bila neuporedivo veća. Centralizacija vlasti dodatno je jačala poziciju izvršno-političkih organa.
USTAVNA struktura Jugoslavije dovršena je donošenjem republičkih ustava (Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Makedonije 31. decembra 1946, Slovenije 16. januara 1947, Srbije 17. januara 1947. i Hrvatske 18. januara 1947) i statuta autonomnih jedinica (maj 1948). Republički ustav je Srbiju definisao kao „narodnu državu republikanskog oblika”. Ustav je afirmisao pravo svakog naroda „na samoopredeljenje uključujući pravo na otcepljenje” ali i „slobodnu volju” srpskog naroda da se „ujedini na osnovu načela ravnopravnosti sa ostalim narodima Jugoslavije i njihovim narodnim republikama” u zajedničku saveznu državu FNRJ. Posebnim odredbama Ustava utvrćena je teritorija koju Srbija obuhvata i naglašeno da se granice federalne jedinice ne mogu menjati bez njenog pristanka.
Napomenuto je da organi državne vlasti u Narodnoj Republici Srbiji „vrše vlast na osnovu Ustava FNRJ, Ustava NR Srbije, zakona FNRJ, zakona NR Srbije, kao i opštih propisa viših organa državne vlasti. Ustav je isticao da NR Srbija „vrši državnu vlast suvereno”, prenoseći na FNRJ „samo ona prava koja su utvrćena Ustavom FNRJ”. Savezna država je označena garantom suverenih prava Srbije i zaštitnikom njene bezbednosti. Ustav je Autonomnoj Pokrajini Vojvodini i Autonomnoj Kosovsko-metohijskoj Oblasti obezbeđivao „autonomna prava”. Nacionalnim manjinama je garantovana zaštita kulturnog identiteta, slobodna upotreba jezika…
Narodna skupština je označena predstavnikom narodnog suvereniteta NR Srbije. Skupština je bila „vrhovni organ državne vlasti“. U delokrugu njenog rada bilo je vršenje zakonodavne vlasti i briga o svim onim poslovima koji su po Ustavu pripadali NR Srbiji. U nadležnosti organa državne vlasti i državne uprave autonomnih jedinica bila je briga o privrednoj i kulturnoj izgradnji, upravljanje privrednim preduzećima pokrajinskog ili oblasnog značaja, donošenje privrednog plana i budžeta, staranje o ostvarenju ravnopravnosti svih nacionalnih manjina, obezbeđenje poštovanja zakona, rukovodstvo sudovima, osnovnim i srednjim školama, socijalnim staranjem, zaštitom narodnog zdravlja kulturno-prosvetnim ustanovama i drugo. Maja 1948. narodne skupštine autonomnih jedinica donele su svoje statute koji su propisivali organizaciju, prava i nadležnosti organa vlasti u autonomnoj pokrajini ili oblasti.
FEDERACIJA RAVNOTEŽE
JUGOSLOVENSKA država, nastala 1945. godine, oblikovana je u duhu ideja „partizanskog jugoslovenstva” koje je zagovarala Komunistička partija Jugoslavije. Svesno insistirajući na unutrašnjem diskontinuitetu nove Jugoslavije u odnosu na Kraljevinu Jugoslaviju, komunisti su državu izgraćivali kao „federaciju ravnoteže”. Mesto Srbije u takvoj federaciji bilo je određeno apsolutnom centralizacijom vlasti, stvaranjem utiska o nevažnosti i štetnosti oivičavanja srpskog nacionalnog prostora, načinom razgraničenja federalnih jedinica federalizacijom Srbije.