POJAVA građanskih partija bila je uslovljena međunarodnim razlozima koje je vođstvo NOP-a moralo da uvažava i koncesijama koje je moralo da čini.
Jaša Prodanović u predizbornoj kampanji 1945. godine, Foto Vikipedija
Sporazum Tito – Šubašić i preporuka Krimske konferencije stvorile su zakonsku mogućnost za obnovu rada stranaka. Postojanje višepartijskog sistema u strukturi Demokratske Federativne Jugoslavije KPJ je smatrala nužnim privremenim stanjem koje zahteva borba za međunarodno priznanje. Istovremeno, u činjenici da građanske stranke bez oslonca na inostranstvo nisu u prilici da ozbiljnije utiču na političke događaje u zemlji, KPJ je videla njihovu nemoć. Građanske partije su, na jednoj strani, bile potrebne kao dekor koji stvara utisak o postojanju višepartijskog sistema.
Istovremeno, KPJ je na njih gledala sa netrpeljivošću, označavala ih neprijateljima, „ostacima prošlosti”, „stranim agenturama”. Ustupanje dela političkog prostora nije značilo pristajanje na partnerstvo u vlasti. Bilo je poželjno da na javnoj sceni figurira više političkih subjekata ali ne i da oni imaju svoj izgrađeni subjektivitet. KPJ je nevoljno uvažavala činjenicu da na političkoj sceni nije sama i, stoga, na svaki način nastojala da postojeće političke partije „utopi” u JNOF ili sasvim potisne sa političke scene.
Otpor političkoj i ideološkoj unifikaciji bio je najizraženiji u Srbiji gde su postojale žive stranačke tradicije. Građanska opozicija je kritikovala nedemokratske postupke vlasti, ukazivala na posledice postojanja nestručnog i ideološkog sudstva, protestvovala protiv uspostavljanja veštačkih administrativnih granica, iskazivala neslaganje sa teritorijalnim drobljenjem Srpstva. Gotovo sve srpske opozicione partije prihvatile su federalnu državu zadržavajući različite poglede na smisao federacije, metode njenog uspostavljanja, broj i granice federalnih jedinica.
DEMOKRATSKA stranka je iz mećuratnog razdoblja baštinila sopstveno viđenje jugoslovenske federacije… U pitanju je bio koncept preuređenja Jugoslavije koji uz Sloveniju, Hrvatsku i Srbiju predviđa uspostavljanje Bosne i Hercegovine kao federalne jedinice. Držeći se tradicije, predstavnici Demokratske stranke su prihvatili Deklaraciju vlade DFJ. Za njih državnopravni okvir jugoslovenske federacije nije bio konačan i očekivali su da tek predstoji definitivno državno ustavnopravno konstituisanje u kome će da participiraju sa svojim programom demokratski ustrojene federacije. Upućivali su zahteve da država mora biti demokratski urećena, sudstvo nezavisno, verske slobode zagarantovane, svaki vid diktature i pritiska odbačen, poštovanje slobode savesti, zbora i dogovora, jezika i kulture osnovna pretpostavka.
Donošenjem zakona o slobodi štampe, zbora i govora, slobodnim izborima, graćanskoj sigurnosti i drugo Milan Grol je uslovljavao svoje prisustvo u vladi. Osnovnim problemom demokrati su smatrali pitanje slobodnog razvoja svake nacionalne individualnosti u federaciji. Tražeći jednaka prava federalnih jedinica i autonomnih oblasti demokrate su bile ubećene da treba čuvati „organsku celinu” državne zajednice.
Nedeljivim preduslovom budućnosti jugoslovenske države smatrali su demokratiju, federaciju i jugoslovenstvo. Bili su protiv svake vrste separatizma. Za razlikiu od komunista, koji su smatrali da je ustavno konstituisanje države formalan čin koji ni u čemu neće promeniti državnu strukturu koju je proklamovao AVNOJ, demokrate su verovale da sazivanje Ustavotvorne skupštine predstavlja znak da izjašnjavanje o obliku jugoslovenske federacije tek predstoji.
ČINjENICA da je „krimska preporuka” predvićala da sva zakonodavna akta, koja je doneo AVNOJ, budu podneta na ratifikaciju Ustavotvornoj skupštini, podsticala je iluziju da se, legitimnim putem, revolucionarne promene mogu zauzdati a možda i eliminisati…U skladu sa stranačkim tradicijama za njih nije bilo dileme da Bosna i Hercegovina treba da bude konstituisana kao posebna federalna jedinica.
Za Makedoniju su predvićali autonomni status. Bili su ubećeni da linija Morava-Vardar mora ostati nedeljiva i stoga nisu o Makedoniji razmišljali kao o federalnoj jedinici. Demokrate su makedonsku nacionalnost dovodile u pitanje ali je nisu odbacivale. Državni okvir Crne Gore demokrate nisu sporile ali su se protivile politici koja je dekretom nastojala da projektuje crnogorsku narodnost. Za njih je crnogorsko pitanje postojalo kao državno i političko ali ne i kao nacionalno pitanje.
Iluzije o transformaciji režima i podeli vlasti sa komunistima definitivno su kod demokrata nestale počegkom avgusta 1945. Suprotni pogledi na osnovna politička pitanja, protest protiv zakona koji ograničavaju ili poništavaju osnovna građanska prava, otpor politici koja demantuje „sporazume o definitivnom uređenju zemlje” i osporava „osnovna načela” na kojima su načinjeni, nepristajanje na sprovođenje komunističke politike „ koja isključuje svako podvajanje mišljenja”, rezultiralo je Grolovim istupanjem iz vlade 18. avgusta 1945. godine.
I DRUGE srpske građanske političke stranke prihvatile su federativno uređenje države.
Među njima je bila i Narodna radikalna stranka, tradicionalni protivnik „složene državne zajednice” i zagovornik jedinstvene države sa razvijenim samoupravama. U brizi za budućnost srpskog naroda i njegovih teritorija radikali su upozoravali vlast da u budućnosti treba da vodi računa o istorijskom karakteru teritorija i tradicijama stanovništva koje stupa u okvire novih federalnih jedinica. Svest o državnoj zajednici, po njihovom mišljenju, trebalo je razvijati oprezno, bez upotrebe preživelih i nedemokratskih metoda.
Radikali su zahtevali poštovanje imena „naših naroda”, njihovih posebnosti, „stečenih odlika”, pisma, vere, tradicija. Posebnu pažnju radikali su posvećivali činjenici da u dobro uređenoj državi moraju postojati tri vrste vlasgi — „zakonodavna, izvršna i sudska, ali nezavisne jedna od druge”. U administrativnom uređenju države oni su se zalagali da centralna državna vlast u svojoj nadležnosti ima poslove spoljne politike, vojske i mornarice, finansija, monetarnog sistema, pošte i telegrafa, saobraćaja, pravosuđa, socijalnog staranja. Sve ostalo je trebalo da bude u rukama federalnih jedinica.
REPUBLIKANCI su pozdravljali ukidanje monarhije. Rezerve koje su imali prema federaciji koju je uspostavio AVNOJ ogledale su se u zahtevima da Skoplje i Kumanovo pripadnu Srbiji. Ne sporeći osnovanost uspostavljanja federalne jedinice Crne Go re republikanci su osporavali tezu o postojanju crnogorske nacije. U njihovom viđenju budućnost jugoslovenske države dovodila je u pitanje primena principa o samoopredeljenju naroda sa pravom na otcepljenje i preterano izjednačavanje u pravima naroda i nacionalnih manjina. Princip samoopredeljenja naroda sa pravom na otcepljenje smatrali su štetnim.
Posebni protest Jaša Prodanović je iskazivao prema „željeznoj kontroli” celokupnog života koje komunisti nijednog trenutka nisu bili spremni da se odreknu. Narodna seljačka stranka (Dragoljub Jovanović) se zalagala za Jugoslaviju kao državnu celinu smatrajući da u njoj značajnu kohezionu i objediniteljsku ulogu igra Josip Broz. Stranka je Jugoslaviju doživljavala kao „sponu” između Istoka i Zapada. U činjenici da jugoslovenska država onemogućava sukob „između saveznika sa Zapada i naše sovjetske braće” i, na taj način, obezbeđuje „mir na Balkanu, mir u Srednjoj Evropi i mir u svetu”, D. Jovanović je nalazio opravdanje i nužnost njenog postojanja.
ČUVANjE TEKOVINA
SOCIJALISTIČKA partija Jugoslavije se zalagala za čuvanje tekovina narodnooslobodilačke borbe. Stranka je prihvatala republikanski i federativni oblik države i smatrala da sva „krupna unutrašnja politička pitanja treba rešavati u Ustavotvornoj skupštini, slobodno izabranoj od svih punoletnih građana oba pola”. Socijaldemokratska partija je isticala da republikanski oblik vladavine i federativno uređenje zemlje pogoduje nacionalnom razvoju jugoslovenskih naroda i obezbeđuje državno, narodno i privredno jedinstvo i napredak zemlje.