Mirjana Lazić supruga Džordža Vujnovića, koji je komadovao operacijom spasavanja američkih pilota krajem Drugogo svetskog rata prva je saznala za podvig Dražinih vojnika (1)
Piše: Nebojša Tošić
Ovo je priča o spasavanju američkih pilota u Drugom svjetskom ratu, ali i priča u kojoj su sarajevski Srbi u istom ratu spasavali ruske vojnike od fašista (o tome u drugom nastavku ovog serijala). Međutim, malo se zna da je Mirjana Lazić, Srpkinja koja je tada živela u Americi pokrenula čuvenu akciju Vazdušni most (kod nas poznata kao „Halijard“), a neposredno opracijom je komandovao iz Barija njen suprug Džordž Vujnović, tada obaveštajac u američkoj vojsci.
Ipak, ništa od ovog teksta ne bi bilo da moj dida Risto Tošić nije sanjao grožđe, a da ga baka moja Jevdokija zvana Doka, uz glasni smijeh kućne čeljadi, čitavog života nije podsjećala na to, ja bih, tada dijete ludo, mislio da je san samo za smijeh sazdan.
Kada već počeh sa didinim snom, i kako je došlo da se na njega podsjetim, moraću krenuti od Amerike(!?), tačnije od gospođe Mirjane Lazić udate za Džordža Vujnovića (1915 – 2012) . Njih dvoje su pravi primjer onog čuvenog – zaklela se Zemlja Raju da se tajne sve doznaju, iz priče „U cara Trojana kozije uši. (Eto ni Rumunija neće izostati, a bogami ni san Riste dide moga koji uveliko „nebeske grozdane vinograde bere“.
Džordž je rođen u Americi od srpskih roditelja i kada je dorastao, zahvaljujući srpskoj zajednici, odlazi da studira medicinu u Beograd! Tamo upoznaje Mirjanu Lazić i u osvit 1941. godine se uzimaju. Preživljavaju bombardovanje grada. Sve je u rasulu, pa tako i iseljenički papiri i mladenkin pasoš nisu baš „najjasniji“. Ipak mladoženja, Amerikanac srpskog porijekla i junačkog srca, odlučuje da se otisnu u nepoznato. Prijeko preče, naokolo brže – i tako „zaobilazno“: Beograd – Budimpešta – Sofija – Is- tambul – Jerusalem – Ќairo.
Mladenci sjede odvojeno u avionu. Mirjanino mjesto je pored elegantne Njemice. Ona se zove frau Gebels, frau Magda Gebels. Kada njemački oficir na aerodromu u Sofiji, (a Nijemci već uveliko vladaju Bugarskom), Mirjani traži pasoš, Frau Magda arogantno gleda pitača i on odustaje. Gebelsova je bila bolećiva na mladu damu kojoj je „zlo u avionu“.
A zašto su značajna imena ovo dvoje meni, pa i većini mojih čitalaca, savršeno nepoznatih ljudi? Pa zato što je od njih, praktično, krenula čuvena vojna operacija Vazdušni most, kod nas tek odnedavno “potpuno“ otkriveni Hilejard. Sticajem okolnosti Mirjana je, dočepavši se Amerike radila u Ambasadi Kraljevine Jugoslavije u Vašingtonu, a Džordž postao jedan od glavnih američkih vojnih obavještajaca u italijanskom Bariju.
Već je 1944. godina. Mnogi bombarderi koji „lete na rumunski Ploešti“ su pogođeni i ruše se nad Kraljevinom Jugoslavijom. Neki padaju i na teritoriju koja je pod kontrolom „prvog gerilca Evrope“ generale Dragoljuba Draže Mihailovića. On o tome izvještava Amerikance, ali od njih nikakvog odgovora nema. Niko ni ne zna da postoji veliki broj spašenih pilota o kojima se brine srpski narod i četnici u okolini Galovića Polja, kod Pranjana u Srbiji. General sluti da se dešava nešto čudno, da ga ”saveznici izbjegavaju”, pa šalje vijest svojoj, Jugoslovenskoj ambasadi u Americi.
Tada, u stvari, zahvaljujući gospođi Mirjani Lazić udatoj Vujnović, započinje operacija „Vazdušni most“ kod nas čuveni Halijard:
„Najveća akcija spasavanja savezničkih pilota iza neprijateljskih linija izvedena u Drugom Svjetskom ratu, a koju je izvela avijacija SAD.“
Krajem juna 1944. godine, Džordž dobija pismo od svoje supruge:
“U imigrantskoj zajednici se puno govori o pilotima čiji su avioni oboreni iznad Jugoslavije. Prema glasinama i vijestima koje nam šalju iz štaba đenerala Mihilovića, ima ih više od stotinu, a Mihajlović i narod im pomažu i pitaju se kada će ih amerikanci evakuisati?
Džordž i njegova Kancelarija za strateške usluge su bili šokirani. Ako su Mirjanine informacije tačne, zašto oni o tome nemaju nikakvu informaciju? Odmah u Vašington šalju poruke, ali „politička situacija“ i otvorena podrška drugom antifašističkom pokretu, onom maršala Josipa Broza, ostavljaju Vašington da reaguje „sa zadrškom“.
Konačno upravo Džordžu Vujnoviću se povjerava organizacija akcije Halijard. Cilj je da se sa teritorije Kraljevine Jugoslavije, uz pomoć Jugoslovenske vojske u Otadžbini, izvuku oboreni saveznički piloti. On je prema instrukcijama generala Nejtana Tvajninga, komandanta 15. korpusa i potonjeg načelnika štaba Američkog ratnog vazduhoplovstva, osmislio i realizovao ovu složenu i rizičnu operaciju.
Legenda o spasavanjju 500 savezničkih pilota je bila „pokopana“ više od sedam decenija. Osim u Pranjanima u Srbiji, godišnjica misije „Halijard“, spasavanja savezničkih pilota prije evo skoro 80 godina, bila je obilježena i u Boljaniću na Ozrenu . Tu je održan i veliki „čas istine“ i po prvi put je objelodanjeno da su četnici, to jeste Jugoslovenska Vojska u Otadžbini i tu u Boljaniću kod Doboja, imali aerodrom sa kojeg su kućama letili spašeni sa- veznički piloti. Sa uzletišta u Boljaniću 1944. i 1945. godine obavljeno je više letova. Među 60 spasenih pilota i savezničkih oficira bio je i šef američke vojne misije, pukovnik Robert Mekdauel!
Odlikovanje za Džordža Vojnovića
Kongresmen Krouli je 15. oktobra 2010. godine u Srpskoj pravoslavnoj sabornoj crkvi u Njujorku uručio Bronzanu medalju (jedno od tri najviša američka vojna priznanja) 96-godišnjem Džordžu Vujnoviću za njegove usluge u organizovanju najveće spasilačke akcije Drugog svetskog rata. Medalja je dodeljena 66 godina nakon događaja – akcije spasavanja 500 pilota oborenih nad okupiranom Jugoslavijom. Na ceremoniji je kongresmen rekao:
„Najneverovatnija stvar je da je svih 60 godina nakon organizacije najfantastičnije akcije spasavanja u Velikom ratu ovaj čovek radio u Njujorku kao običan trgovački putnik. Niko ništa nije znao.“
Džordž Vujnović je jedini američki heroj koji je sahranjen u Beogradu, u porodičnoj grobnici njegove supruge Mirjane Lazić.
Naslovna fotografija: Džordž Vujnović sahranjen je u Beograd pored supruge Mirjane Lazić
