FELJTON – NAMESNIČKI REŽIM MENJA POLITIKU PREMA MOSKVI: Uloga Rusije u sticanju nezavisnosti bila je duboko urezana u svest srpskog naroda

SVI raniji vojno-politički savezi u kojima je učestvovala Kraljevina Jugoslavija raspali su se.

Mala antanta je već za vreme vlade Milana Stojadinovića počela da nestaje sa scene.

Raspadom i okupacijom Čehoslovačke, marta 1939, izdvajanjem Slovačke i uspostavljanjem Češko-moravskog protektorata, nestao je jedan od njenih bitnih stubova.

Slična sudbina očekivala je i Balkanski savez posle poraza Francuske, iako Engleska nije odustajala da se pomoću njegovih članica suprotstavi nemačkim težnjama prodora na Balkan i izlasku na Sredozemlje, kao žili kucavici britanskih imperijalnih puteva.

Sovjetski Savez suočio se polovinom 1940. sa demonstracijom izvanredne vojne nadmoćnosti Nemačke u ratu sa Francuskom i Velikom Britanijom, ali i sa svojom nepripremljenošću za rat. Politici SSSR odgovaralo je što duže odlaganje rata. Staljin je polazio od shvatanja da je rat u toku imperijalistički, da se rat ne tiče SSSR i da treba ostati van njega dok se suprotstavljene strane ne istroše ili među sobom ne unište. Pakt zaključen između Joahima fon Ribentropa i Vjačeslava M. Molotova avgusta 1939. konsternirao je u političko moralnom smislu komuniste širom Evrope i sveta, dotadašnje nosioce politike narodnog fronta, kao i sav demokratski svet, ali je ovaj neočekivani „savez” između fašizma i „prve zemlje socijalizma” dao predah Sovjetskom Savezu da pojača napore u vojnoj industriji i osnaži odbrambenu moć. Poljska je po četvrti put u svojoj istoriji podeljena između Nemačke i SSSR, dok je tajnim ugovorima s Nemačkom Sovjetski Savez obezbedio „povraćaj” Besarabije i Severne Bukovine.

Završetkom sovjetsko-finskog rata, u zimu 1939-1940, SSSR je dobio deo finske teritorije i ojačao odbranu Lenjingrada. Baltičke zemlje – Litvanija, Letonija i Estonija – praktično su inkorporirane u sastav SSSR.

JUGOSLAVIJA je bila među poslednjim zemljama Evrope koja je uspostavila diplomatske odnose sa SSSR, juna 1940. godine. Kralj Aleksandar i knez namesnik nisu sarađivali sa boljševičkim režimom, gledajući u njemu vlast koja se obračunala sa carskim domom, pravoslavljem, imperijom i slovenstvom u ime internacionalizma i svetske revolucije.

Režim je od 1921. bacio komuniste u ilegalnost, stavio ih van zakona i progonio kao anacionalnu snagu, kojoj je tuđ pojam otadžbine, vere i porodice i koja radi za strani centar – svetsku komunističku internacionalu, podrivajući vladajući sistem odnosa. U Jugoslaviji, najviše u Beogradu i Srbiji, utočište je našlo oko 60-70.000 emigranata iz Rusije posle završetka građanskog rata i poraza strane intervencije. Karađorđevići i carska kuća Romanovi bili su u rođačkim odnosima. Tradicionalne srpsko-ruske veze (pomoć srpskim manastirima, naseljavanja Srba u južnoj Rusiji, učešće ruske vojske u bojevima na Varvarinu i Malajnici u prvom srpskom ustanku, uloga Rusije u sticanju srpske nezavisnosti, stav Rusije 1914. u vreme bečkog ultimatuma, intervencija cara Nikole II za transport iznurene srpske vojske iz albanskih luka 1915-1916. bile su duboko urezane u svest srpskog naroda.

Izlaskom SSSR, prvo iz prinudne izolacije u koju je sovjetsku republiku stavio kapitalistički svet, usledila je kasnije samostalna ideološka izolacija Staljinovim prihvatanjem teze Buharina o mogućnosti izgradnje socijalizma u jednoj zemlji, koja je napuštena posle pobede nacionalsocijalizma u Nemačkoj januara 1933. i dolaska Hitlera na vlast. Sovjetski Savez je postao inspirator nove politike. Došlo je do međunarodnog pregrupisavanja u svetskim razmerama i ugovornih odnosa između SSSR i Francuske, SSSR i Čehoslovačke, ulaska SSSR u Društvo (Ligu) naroda, izjašnjavanja za sistem kolektivne bezbednosti. Ova preorijentacija SSSR u međunarodnim odnosima nije mogla da se ne odrazi i na novu politiku Kominterne, proglašenu na Sedmom i poslednjem kongresu svetske komunističke internacionale 1935. godine, koja je našla svoj izraz u politici narodnog fronta kao univerzalne pojave i jednog vida grupisanja svih demokratskih snaga u borbi protiv fašizma kao glavnog neprijatelja slobode i kulture. Politika narodnog fronta omogućavala je i podržavala saveze komunista sa građanskim i socijalističkim partijama, što je u nekim zemljama dovelo i do obrazovanja vlada Narodnog fronta (Francuska, Španija, Čile).

PROMENU  jugoslovenske politike prema SSSR posle 1939. prvenstveno su uslovljavali ustupci i povlačenje zapadnih sila, Engleske i Francuske, pred Nemačkom i Italijom, utičući na vladajući režim u Jugoslaviji da u interesu poboljšanja međunarodne pozicije male, neutralne zemlje, lišene ekonomske i vojne moći, počne tražiti oslonac na neočekivanoj strani, prevazilaženjem ideoloških predubeđenja. Tim pre, što je SSSR od juna 1940. postao i balkanska sila, „povraćajem” Besarabije i severne Bukovine. Postojala su gledišta da je time bio zatvoren dalji prodor SSSR na Balkan, zapravo da je tim ustupkom ova sila odstranjena iz prostora koji isključivo pripada nemačko-italijanskoj sferi. Za naše poimanje događaja ovo shvatanje je teško održivo, imaju li se u vidu istorijske tradicije i značaj SSSR (poistovećivanog sa Rusijom) u svesti velikog dela balkanskih Slovena, pre svega Srba – Crnogoraca i Bugara, a na drugoj strani priroda velike sile koja je trajno težila izlasku na tzv. topla mora. Ako se SSSR u toj fazi bez većih reakcija nezadovoljstva mirio sa nemačkom balkanskom politikom, onda je to bilo samo iz uvažavanja nemačke vojne snage i sovjetskog nastojanja za odlaganjem neminovnog sukoba. Nemačko-italijanske garantije Rumuniji značile su utvrđivanje uticaja Nemačke i Italije na Balkanu, isključenjem uticaja „Rusije” i Velike Britanije, pre svega sa severnog i centralnog dela poluostrva. Za Britaniju je sada postojao samo južni deo Balkana, na kome su bili angažovani njeni krupni interesi, iako se ona, kao velika sila, nije pomirila sa namenjenim ograničenjem suparnika. Velika Britanija se vraća u prostor u kome je do juče glavnu ulogu imala Francuska, težeći da organizuje odbranu protiv nemačkog prodiranja i potencijalne agresije. Samo prividno je moglo izgledati da će Balkan biti prepušten miru posle rešenja rumunsko-bugarskog i mađarsko-rumunskog spora (Južna Dobrudža i arbitraža oko Transilvanije – Erdelja).

OD SOVJETA se,  po nekim nemačkim shvatanjima, nije mogla očekivati agresivnija politika prema jugu Evrope, jer on u ofanzivnom smislu nije značio mnogo, za razliku od defanzivne snage ove zemlje uslovljene beskrajnim prostorom. No u tom času, 1940, ni Nemačka nije imala interesa za agresivnu politiku na Balkanu, jer se držala osnovnog principa ratovanja – da ne formira više od jednog fronta, što je bio i glavni razlog nemačko-sovjetskog sporazuma; rat u Podunavlju i na Balkanu upropastio bi privredu i ugrozio saobraćajne veze Nemačke sa SSSR; svaka velika sila imala je druge interese i druge namere u Podunavlju i na Balkanu, a u slučaju sukoba u tom prostoru, sa kojim je Nemačka imala trgovačke veze, rat bi uzeo takve razmere i interesi velikih sila bi se toliko zapleli da niko ne bi mogao predvideti dalji razvoj događaja. Proizašlo je da interese za jug, bar po nemačkim shvatanjima, imaju samo zapadne demokratije koje bi se mogle poslužiti „intrigama” u ime postizanja svojih strateških ciljeva.

OSLONAC NA  SSSR

KRALjEVINA Jugoslavija je bila prinuđena da okrene novi list prema SSSR, posle 22 godine upornog ignorisanja SSSR zbog revolucijom promenjenog unutrašnjeg nosioca vlasti. Pod uticajem snažnih slovenskih, proruskih osećanja u srpskom narodu, a i aktivnosti komunista koji su zahtevali oslonac na SSSR, no pre svega iz državnih razloga, knez Pavle je početkom 1940. počeo da menja raniji odnos prema SSSR, koji već tada postaje uticajan faktor i na jugoistoku Evrope. Kao realan političar, knez nije previđao da je ekspanzija komunizma pod vidom panslovenstva samo „krinka” sovjetske politike.