Ofanziva ustaša i njemačkih nacista, uz podršku mađarskih fašističkih snaga na Kozaru počela je na današnji dan 1942. godine, što je bio uvod u jedan od nastrašnijih zločina počinjen nad srpskim narodom ikada.

Zatiranje naroda

Uz podršku mađarskih riječnih brodova, 40.000 njemačkih i hrvatskih vojnika zatvorilo je obruč oko slobodne teritorije kozarske oblasti.

U opkoljenom području zbjeg sa oko 80.000 srpskih civila branilo je 3.500 boraca Drugog krajiškog partizanskog odreda.

Poslije 50 dana teških borbi, u kojima su srpski partizani ispoljili masovni heroizam, te nakon pogibije 1.700 branilaca, mjestimično je probijen obruč i spaseno je nešto više od 15.000 civila, ali su napadači ipak nadjačali.

Ustaše i njemački nacisti zauzeli su Kozaru 18. jula 1942. godine nakon 38 dana ogorčenih borbi i velikog otpora Srba.

Spalili su i opljačkali sva sela, pobili dio stanovništva, uključujući 540 ranjenika, a oko 60.000 srpskih civila otjerali u logore, mahom u Jasenovac. Bio je to isplanirani genocid. Ubijana su djeca, ljudi srednje dobi i starci.

Okupatori su likvidirali čak i domaće životinje i stoku.

Neravnopravna bitka

U proljeće 1942. godine partizanske jedinice, koje su znatnom većinom činili Srbi izbjegli iz svojih kuća pred ustašama, u centralnoj i zapadnoj Bosni oslobodile su Bosanski Petrovac, Drvar, Glamoč i Prijedor.

Zatim je 20. maja osnovana Prva krajiška brigada. Slobodna teritorija prostirala se od rijeke Save do planina Kozare i Grmeča.

Njemačke snage, uz veliko učešće ustaša i domobrana, organizovale su napad na Kozaru kao najaktivnije žarište otpora.

Kozarske Srbe i partizanske snage napalo je 11.000 oficira, podoficira i vojnika Vermahta, te 20.000 ustaša i domobrana, a Mađari su učestvovali sa pet topovnjača riječne flotile.

Partizanska formacija na Kozari – Drugi krajiški partizanski odred, brojala je oko 3.000 vojnika, ali je regrutovala rezerve iz 60.000 civila na slobodnoj teritoriji.

Proboj i stradanje

Napad je počeo 10. juna i krenulo je sistematsko potiskivanje i iznurivanje branilaca. Odbrana, u početku vrlo uspješna, nakon desetak dana počela je da posustaje usljed gubitaka, zamora i nestanka municije.

Suočeni sa nemogućnošću daljeg odolijevanja, borci Drugog krajiškog odreda odlučili su se za proboj iz obruča 3. jula 1942. godine u jugozapadnom dijelu Kozare, 15 kilometara istočno od sela Međuvođe, u sjeverozapadnoj Bosni.

Kroz sve linije obruča probio se znatan dio Odreda i dio zbjega od više hiljada civila.

Likvidacije, paljevine, transporti u logore…

Napadači su u zoru zatvorili obruč i krenuli u „pročešljavanje“ Kozare. Već prvog dana likvidirana je partizanska bolnica i pobijeno oko 300 ranjenika.

Tokom naredne dvije sedmice snage Nijemaca i jedinice fašističke Nezavisne Države Hrvatske – ustaše i domobrani – brutalno su se obračunali na srpskim stanovništvom koje nije uspjelo da prođe kroz obruč.

Jedan broj ubijen je na licu mjesta, dok je većina transportovana u logore. Bila je očigledna namjera da se to područje potpuno isprazni od stanovništva.

Oko 68.000 stanovnika deportovano je u logore. Ukupan broj civilnih žrtava na Kozari i Potkozarju iznosio je 35.000 ljudi, od kojih je najveći dio stradao upravo u ovoj operaciji i tokom internacije u logore koja je uslijedila.

Tragedija srpske djece

Posebno je tragična sudbina gotovo 20.000 srpske djece, malih Kozarčana, koji su ubijani i iscrpljivani glađu i bolestima.

Jedan dio je spasen i dat na usvajanje hrvatskim porodicama, a humanitarka Diana Budisavljević uspjela je da izvuče iz logora između 10.000 i 12.000 srpskih mališana.

Tokom ustaško-njemačke zločinačke ofanzive na Kozari i Potkozarju ubijeno je i stradalo oko 35.000 ljudi.

Sudbina Srba sa Kozare jedna je od najvećih tragedija koje su zadesile srpski narod u 20. vijeku.